Suchergebnisse

Duke hulumtuar veprën shkencore të Kostaq Cipos, vëmë re se ai kishte njohuri të thella për gjuhën shqipe, jo vetëm në rrafshin sinkronik bashkëkohor, por edhe për fazat më të vjetra të saj. Një aspekt me rëndësi i punës së tij studimore është edhe studimi i teksteve të vjetra shqipe. Si një gjuhëtar i plotësuar ai e kishte të qartë se studimi i thelluar i gjuhës shqipe në planin bashkëkohor kërkonte njohjen e mirë të gjuhës së shekujve të kaluar si dhe të dialektologjisë të saj të sotme dhe historike. Hapi i parë drejt njohjes ishte mbledhja dhe botimi i teksteve të shqipes së shkruar që nga fillimet e saj dhe të materialeve dialektore e folklorike. Kërkesën lidhur me plotësimin e kësaj nevoje e shohim të artikuluar qartë nga Eqrem Çabej në sesionin II shkencor të Seksionit të Gjuhës e të Letërsisë të Institutit të Shkencave të vitit 1952. Të njëjtën gjë kërkon edhe Selman Riza në vitin 1952, asokohe në Prishtinë. Pra, në ato vite nuk kishte ende asnjë ribotim filologjik shkencor të veprave të autorëve të vjetër të shqipes që të ishte i arritshëm për masën e studiuesve dhe për publikun e gjerë. Por gjuhëtarët më të shquar të kohës ia kishin vënë qëllim vetes dhe kishin filluar punën për transkriptimin në alfabetin e sotëm të veprave kryesore të autorëve tanë të vjetër. Çabej kishte ndërmarrë studimin për gjuhën e Gjon Buzukut që do të botohej në fillim të viteve '50 në numrat e Buletinit për Shkencat Shoqërore dhe do të fillonte më pas kryeveprën e tij, botimin kritik të 'Mesharit". Kostaq Cipo në ato vite gjithashtu i ishte përveshur punës për transkriptimin në alfabetin e sotëm të veprës së Pjetër Budit, "Doktrina e Kërshtenë", ndërsa Osman Myderrizi transkriptoi veprën tjetër të Budit, "Speculum Confessionis". Të dyja këto punë të gjuhëtarëve janë të ruajtura si dorëshkrime në Arkivin e Institutit të Gjuhësisë e të Letërsisë, dhe kanë shërbyer për nevojat e studiuesve të gjuhës.

Në datën 24 maj të vitit 2018 u nda nga jeta pas një sëmundjeje të rëndë profesor Kolec Topalli, anëtar i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, anëtar i jashtëm i Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës, "Mësues i Popullit", studiues i shquar i gjuhës shqipe dhe i historisë së saj. Profesor Kolec Topalli lindi në Shkodër në vitin 1938, në një familje të njohur shkodrane. Për shkaqe biografike të familjes provoi përndjekje nga regjimi komunist që në moshë të njomë duke u dëbuar në kampe internimi me kushte shumë të vështira jetese.
Shkollën e mesme e kreu në Shkodër, ku mbaroi edhe Institutin e Lartë Pedagogjik Dyvjeçar të këtij qyteti. Mbasi mbaroi shkëlqyeshëm studimet e larta për gjuhë e letërsi shqipe në Universitetin e Tiranës (1964), punoi si mësues në fshatra të ndryshme të Shqipërisë, si Kukës, Lezhë, Gramsh e Krujë, ku fitoi përvojë edhe nga njohja në terren e gjuhës shqipe. Duke qenë mësues në Nikël të Krujës, ai ra në kontakt me drejtues të arsimit, të cilët i kërkuan mendim lidhur me disa tekste, mendim i cili u vlerësua shumë nga profesori i gjuhës shqipe Fatmir Agalliu i cili e nxiti ta botojë studimin e tij. Kështu nisi rruga e vështirë dhe e pasionuar drejt studimit të gjuhës shqipe nga Kolec Topalli. Gjatë viteve të shërbimit në arsim ai përgatiti dy disertacione (1986, 1991).

Më 22 shtator 2018 u nda nga jeta kolegu ynë, punonjësi i Institutit të Gjuhësisë e të Letërsisë, prof. Çlirim Bidollari.

Jeta dhe veprimtaria e Pjetër Bogdanit është dokumentuar në një numër të madh dokumentesh e materialesh arkivore, në pjesën më të madhe të botuara. Botuesit kryesorë të dokumenteve ku përfshihet historia e Shqipërisë e shekujve XVII-XVIII dhe mes tyre edhe dokumentet që lidhen me Pjetër Bogdanin janë D. Coleti - F. Riceputi1, Augustin Theiner2, Jovan Radonić3, Injac Zamputi4, Marco Jačov5 etj., ndërsa në mënyrë të posaçme për mbledhjen e dokumentacionit lidhur me Pjetër Bogdanin kanë punuar Luigj Marlekaj6 dhe Odette Marquet7. Nga këto dokumente është rindërtuar në momentet më të rëndësishme të saj rrjedha jetësore e Bogdanit dhe veprimtaria e tij klerikale, intelektuale e politike, me përjashtim të periudhës së hershme të vendlindjes dhe datëlindjes si dhe të shkollimit fillor, të cilat ende sot nuk janë saktësuar përfundimisht. Për shkollimin e tij në kolegjet e Propaganda Fides dhe të Loretos kemi tani të dhënat dokumentare plotësuese të hetuara nga Bardhyl Demiraj në Arkivat e Kolegjit të Loretos dhe të Kolegjit Urban dhe të sjella në punimet e tij të kohëve të fundit mbi rishtarët shqiptarë në kolegjet italiane8.

Huazimet sllave të shqipes kanë një veçori specifike në krahasim me huazimet nga gjuhët e tjera, që lidhet me shpërndarjen e tyre gjeografike. Huazimet nga gjuhët e perandorive të mëdha pushtuese me kohëzgjatje të rëndësishme, si latinishtja e turqishtja, kanë një shtrirje përgjithësisht mbarëgjuhësore. Huazimet nga italishtja janë kryesisht të karakterit dituror të hyra nëpërmjet kontakteve kulturore ose kanë një përhapje sipas shtresave sociale. Ndryshe nga këto, sllavizmat e shqipes paraqiten në përgjithësi të shpërndara në mënyrë lokale, kanë një përhapje të kufizuar dialektore, ndërsa vetëm një pjesë relativisht e vogël është bërë pronë e mbarë gjuhës. Kjo specifikë ka të bëjë domosdoshmërisht edhe me prejardhjen e huazimeve sipas përkatësisë dialektore-gjuhësore brenda grupit të gjuhëve sllave jugore, në përputhje me grupet gjuhësore sllave që pushtuan hapësirat e banuara nga shqiptarët në Ballkan: grupi i sllavishteve perëndimore në Veri dhe grupi i sllavishteve lindore në Lindje dhe Jug. Sipas kësaj përkatësie gjuhësore sllave, sllavizmat e të folmeve veriore të shqipes vijnë prej serbishtes/kroatishtes, ndërsa ato të të folmeve të Jugut vijnë prej bullgarishtes, përkatësisht maqedonishtes. Arsyet e kësaj shpërndarjeje gjeografike të sllavizmave të shqipes janë vetë rrethanat e ardhjes së sllavëve në Shqipëri, në formë valësh të njëpasnjëshme dhe nga drejtime të ndryshme, dhe me mënyrën e ngulimit të tyre në formë enklavash, në zona të caktuara, por kryesisht në zonat kufitare, ku kontaktet me popullsinë sllave kanë qenë të vazhdueshme për shekuj me radhë.

Në 17 shkurt 2019 ndërroi jetë gjuhëtari i shquar dhe albanologu më i madh amerikan Eric Hamp. Ai ishte një studiues i njohur ndërkombëtarisht në fushën e gjuhësisë krahasuese-historike, me interes të veçantë në gjuhët më pak të studiuara ku gjuha shqipe me degët e saj të diasporës arbëreshe dhe arvanitase zinte një vend të nderuar. Interesat e tij studimore shtriheshin nga indoeuropianistika, te ballkanologjia, albanologjia, keltologjia, romanistika, sllavistika, armenishtja e deri te gjuhët vendase të Amerikës. Në studimin e gjuhëve atë e shquante kërkimi në terren për të mbledhur lëndën e tyre.

Në fillim të shek. XX ndryshoi qasja ndaj autoktonisë së shqiptarëve në trojet e tyre aktuale, e cila në shek. XIX nuk vihej në dyshim. Sidomos me studimet e romanistit e ballkanologut G. Weigand, midis gjuhëtarëve u përhap teza trake e prejardhjes së shqiptarëve, që nënkuptonte një imigrim nga troje më lindore në brendësi të gadishullit Ballkanik, një tezë që i shkonte për shtat politikës nacionaliste të vendeve sllave fqinje me Shqipërinë. Në këtë kontekst vendoset edhe vepra e sllavistit rus A. M. Seliščev, Popullsia sllave në Shqipëri, Sofje 1930, në të cilën, me përpjekjet për zbulimin e ndriçimin e gjithanshëm të popullsisë së zhdukur sllave të Shqipërisë, nxirrej përfundimi se shqiptarët kanë ardhur në atdheun e tyre të sotëm pas sllavëve dhe i kanë asimiluar ata. Artikulli përqendrohet në studimin e gjerë kritik që albanologu i shquar e sllavisti N. Jokl i bëri veprës së Seliščevit, duke rrëzuar në radhë të parë disa nga argumentet e Weigandit të përdorura nga Selishçevi për të treguar kohën e vonë të ardhjes së shqiptarëve në trojet e tyre. Ky studim i Joklit ka rëndësi të veçantë për marrëdhëniet historiko-gjuhësore shqiptaro-sllave, pasi i trajton ato nga këndvështrimi albanologjik, duke korrigjuar të metat që rrjedhin nga njohja e pamjaftueshme e historisë së gjuhës shqipe prej Selishçevit.

Autorja, duke u mbështetur në një material të gjetur në një arkiv të Venecies kohët e fundit nga prof. Lucia Nadin që përmban kujtimet e misionarit françeskan Cherubino da Trento nga qëndrimi në Shqipërinë e veriut, u përqendrua në kultin e Shën Aleksandrit në Malin e Oroshit në Mirditë, duke e identifikuar këtë shenjtor te Aleksandri i Driziparës, legjionar romak, martirizuar rreth vitit 300 në Drizipara të Trakisë. Kulti shumë i përhapur i Aleksandrit në Shqipëri mund të ketë lidhje me kujtesën apo subkoshiencën popullore për Aleksandrin e Madh si paraardhës të shqiptarëve. Në mbështetje të kësaj hipoteze, ajo sjell dëshmi të shumta për ekzistencën e një tradite popullore që rrëfen për prejardhjen shqiptare të Lekës së Madh. Më tej autorja shtron për diskutim pyetjen nëse kjo është një traditë e shpikur nga intelektualët (sipas teorisë së Hobsbawm dhe Ranger) apo një traditë autentike popullore dhe arrin në përfundimin se kujtesa për heroin legjendar të lashtësisë vjen si një vazhdimësi në shekuj, e cila mbështetet në fakte historike po edhe në "mendimin e përgjithshëm të kombit tonë".

Në datën 23 maj 2023 dr. Leonard Dauti, punonjës shkencor i Departamentit të gramatikës dhe të historisë së gjuhës pranë Institutit të Gjuhësisë e të Letërsisë të ASA-s, mbajti ligjëratën "Morfologjia e sistemit rasor në gjuhën shqipe (rikonceptualizim i kundërvënieve sinkronike)". Kjo ligjëratë vjen në vijim të studimeve të thelluara të autorit në morfologjinë e shqipes, të kryera në bazë të qasjeve bashkëkohore të gjuhësisë konjitive. Në këtë studim kemi të bëjmë me një këndvështrim të ri të sistemit të rasave të gjuhës shqipe, nga pikëpamja e gramatikës së konstrukteve si pjesë e gjuhësisë konjitive. Autorin e ka shqetësuar problemi i debatuar i rasave të shqipes, një problem që nuk mund të quhet i zgjidhur kënaqshëm, me gjithë studimet e shumta, përderisa gjuhëtarët përsëri reflektojnë e përpiqen të gjejnë zgjidhje nëpërmjet drejtimeve e teorive të reja gramatikore, të cilat edhe ato dalin nga nevoja për t'u dhënë një shpjegim më të saktë dukurive gjuhësore, qoftë atyre ekzistuese që nuk kanë gjetur një shpjegim të kënaqshëm, qoftë dukurive të reja që lindin për shkak të zhvillimit të vazhdueshëm të gjuhës. Një studim i tillë me qasje të reja për rasat e shqipes, veçanërisht për rasën gjinore dhe nyjën e saj është ai i Aristotel Spiros, i cili duket t'i ketë shërbyer Leonard Dautit si shtysë për thellim të mëtejshëm në këto çështje.

Vepra e vëllimshme e përgatitur nga Dhori Qirjazi u kushtohet disa kontributeve minore të Kamardës, që kanë mbetur në hijen e veprave të tij madhore "Saggio di grammatologia comparata sulla lingua albanese" (Livorno, 1864) dhe "Appendice al saggio di grammatologia comparata sulla lingua albanese" (Prato, 1866), por që kanë rëndësi për t'i vendosur në një kontekst më të plotë idetë e tij për gjuhën letrare shqipe dhe alfabetin e përgjithshëm të saj.

Artikulli ka për qëllim të tregojë se një pjesë e mirë e leksikut të shqipes standarde, e mbështetur mbi bazën e toskërishtes, e ka prejardhjen nga letërsia gege.
Autorja është përpjekur, me mjetet gjuhësore që ka në dispozicion, të përcaktojë zanafillën gege të përhapjes së disa kategorive leksemash në shqipen e përbashkët dhe në gjuhën letrare. Gjithsesi, siç e kanë vënë re edhe studiues të fushës, rrugët e kalimit nga leksiku krahinor në atë të gjuhës letrare janë shumë të vështira për t'u ndjekur dhe në këtë përpjekje nuk pretendon të ketë thënë fjalën e fundit.
Këto grupe leksikore përbëjnë vetëm një pjesë të vogël të leksikut me burim nga gegërishtja në gjuhën e përbashkët letrare shqipe. Një studim gjithëpërfshirës i pjesës së leksikut gegë në gjuhën standarde do të ripohonte konceptin e koinesë të formuluar nga Kostallari, për sa i përket fushës së leksikut.

Më 27 maj 2022 Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë i ASA-s në bashkëpunim me Universitetin "Eqrem Çabej" të Gjirokastrës organizuan një konferencë kushtuar kontributit shkencor të prof. Seit Mansakut në 80-vjetorin e lindjes së tij. Në konferencë morën pjesë aktive një numër i madh kumtuesish, profesorë në pension por aktivë në jetën shkencore, kolegë të vjetër e më të rinj të prof. Mansakut, ish studentë të tij dhe sot studiues të albanologjisë. Ishin të pranishëm edhe të afërm, miq e dashamirës të prof. Mansakut. Fjalën e hapjes e mbajti prof.as.dr. Adelina Çerpja, përgjegjëse e Departamentit të Gramatikës në IGJL, e cila mbasi përshëndeti pjesëmarrësit dhe u uroi mirëseardhjen,vlerësoi lart figurën shkencore dhe njerëzore të prof. Seitit dhe ndikimin e tij në studimet albanologjike.

Prof. Albert Riska është ndoshta i vetmi studiues shqiptar në kohën e sotme që i është kushtuar studimit të rikonstruksionit të fjalëve të shqipes në rrafshin indoeuropian. Në fakt universitetet tona nuk nxjerrin indoeuropianistë dhe nuk ofrojnë lëndë formuese në gjuhësi indoeuropiane. Prandaj vlerësimi i punës së studiuesve tanë që me vullnet e përkushtim kanë arritur rezultate të shënueshme në fushën e etimologjisë indoeuropiane të shqipes është aq më i lartë dhe respekti për ta aq më i madh. Përmendim këtu pasardhësit e korifeut të gjuhësisë shqiptare Çabejt, Shaban Demirajn, Kolec Topallin e Bardhyl Demirajn, dhe tani profesor Bertin, i cili me këtë veprën e fundit mbi apofoninë indoeuropiane në gjuhën shqipe i ka bërë vend vetes në radhët e indoeuropianistëve shqiptarë.

Në vitin jubilar të sanksionimit të drejtshkrimit aktual të shqipes, Akademia e Shkencave i bën dhuratë publikut të interesuar librin e prof. Rexhep Ismajlit 'Drejtshkrimet e shqipes', një libër që po mungonte prej kohësh në Kosovë që nga botimi i parë i vitit 2005, ndërsa në Shqipëri thuajse nuk kishte qarkulluar, përveç se në pak duar specialistësh. Libri është një pasqyrë e përpjekjeve më se njëshekullore të intelektualëve, filologëve e sidomos gjuhëtarëve më të shquar shqiptarë për të njësuar gjuhën shqipe e për t'i dhënë asaj një drejtshkrim të përshtatshëm. Ai përshkruan rrugën e vështirë përmes së cilës kaluan punëtorët e planifikimit gjuhësor të shqipes, pengesat dhe kontradiktat që përmbante një proces i tillë kur synohej të krijohej një gjuhë e vetme letrare e përbashkët për të gjithë shqiptarët, në kushtet specifike të shqipes me dy variantet kryesore të saj që për një kohë të gjatë kishin ecur secili në drejtimin e vet dhe kishin krijuar variantet përkatëse letrare. Autori paraqet në mënyrë objektive por edhe me vështrim kritik etapat e veçanta të planifikimit gjuhësor të shqipes përmes analizës së mendimeve e pikëpamjeve të secilit nga aktorët kryesorë të këtij procesi, për të vlerësuar në fund të fundit pozitivisht punën e madhe dhe energjinë e shpenzuar nga breza të tërë studiuesish për të arritur në gjendjen e sotme të zhvillimit të gjuhës letrare shqipe.

Në 200-vjetorin e lindjes së Thimi Mitkos Akademia e Shkencave e Shqipërisë ka botuar në dy vëllime librin Thimi Mitko (18820-1890) "Bleta shqiptare, shkrime të tjera dhe dokumente", përgatitur nga Dhori Q. Qirjazi, Tiranë, 2020. Prof. Dhori Qirjazi prej vitesh i ka hyrë studimit të thelluar të veprimtarisë mbledhëse e krijuese të rilindasit të shquar Thimi Mitko, nëpërmjet shqyrtimit të dokumenteve në fondet e dedikuara të Arkivit të Institutit të Gjuhësisë e të Letërsisë dhe të Arkivit Qendror të Shtetit, të sjella në Shqipëri në mesin e viteve '80 nga prof. Jorgo Bulo. Ky fond i pasur me dorëshkrime, i ruajtur nga pasardhësit e Mitkos në Aleksandri të Egjiptit, është një thesar i vërtetë për të hedhur dritë e për të plotësuar zbrazëtitë mbi veprimtarinë letrare të panjohur të Thimi Mitkos. Mbas një pune disavjeçare prof. Qirjazi nxori në dritë botimin e dorëshkrimit të Fjalorit shqip-greqisht e greqisht-shqip bashkë me ndihmesa të tjera leksikografike të Mitkos, duke kryer punën e imtë përgatitore të botimit të 5 mijë skedave me dorëshkrime si dhe një studim hyrës për historikun e parateksteve. Shënojmë që prof. Dhori Qirjazi është studiuesi i rrallë, në mos i vetmi albanolog në kohën e sotme, i cili ka përgatitjen dhe formimin e duhur gjuhësor e filologjik për t'u marrë me studimin, transkriptimin, përkthimin dhe përgatitjen për botim të një vepre si ajo e Mitkos, e shkruar me alfabetin grek dhe pjesërisht e shkruar në gjuhën greke.