Search results

Sautjánda öldin er mikilvægt skeið í mótun persónunnar Grýlu en það er fyrst á þessum tíma sem íslensk skáld fara að yrkja Grýlukvæði um ferðir óvættarinnar um landið. Kynseginleiki Grýlu er í brennidepli en greinin tekur upp þráðinn frá grein eftir Yelenu Sesselju Helgadóttur sem færir rök fyrir því að Grýla gæti hafa verið karlkyns vera á miðöldum sem þekktist víðar á Norður-Atlantshafssvæðinu en breytti um kyn á Íslandi. Grýlukvæði 17. aldar renna stoðum undir kenninguna um að kyn Grýlu hafi verið að einhverju leyti flæðandi. Hegðun persónunnar á 17. öld er karllægri og mun minni áhersla er lögð á móðurhlutverk hennar í elstu Grýlukvæðunum en í yngri skrifum. Túlkun Grýluljóða á Grýlu sem "tvítólaðri" stendur þó upp úr enda afar sjaldgæft að finna eins ótvíræð dæmi frá árnýöld um veru sem er utan kynjatvíhyggjunnar. Rætt er um siðferðislega glæpavæðingu hinseginleika og kynseginleika í Evrópu á árnýöld en þráhyggja við að skilgreina líkamleg og andleg endamörk kynjanna er að mörgu leyti arftaki þess í dag.

Flest skáld sem yrkja (eða sem eru eignuð) Grýlukvæði á 17. öld og byrjun þeirrar 18. koma úr röðum presta, meðal annars Bjarni Gissurarson í Þingmúla í Skriðdal (1621–1712) sem hefur verið bendlaður við Grýluljóð. Gagnrýnisraddir um skaðleg áhrif Grýlutrúar á börnum heyrast þó einnig úr þeim búðum og fara vaxandi á 18. öld þegar Grýlutrú er í auknu mæli tengd við hjátrú kerlinga sem miðla sögum um óvættir til barna. Sjónum er þannig beint að flóknum þætti kirkjunnar á 17. og 18. öld í að skapa þá Grýlu sem við þekkjum í dag. Jafnvel þótt þessi kveðskapur teljist ekki trúarlegur í neinum skilningi liggur ljóst fyrir að skopskyn skáldprestanna styður markmið þeirra um að efla guðrækni leikmanna og sér í lagi barna. Grýla og hennar hyski hafa skýran félagslegan tilgang í Grýlukvæðum árnýaldar sem andstæðingar trúarmenningar en sem "andprestur" gegnir hún öfugu eftirlitshlutverki í samfélaginu. Því er athyglisvert að sjá að kynjun Grýlu á 21. öld er að mörgu leyti sterkari en á 17. öld þegar ákveðið rými virðist enn vera til staðar fyrir kynóræðni óvætta.

Drepsótt birtist sjaldan í skrifum sem hlutlaust fyrirbæri. Smit er gjarnan sett fram sem refsing einstaklings eða samfélags fyrir óæskilega hegðun og gildir einu hvort um sé að ræða nútímafaraldra á borð við alnæmi eða plágur fyrri alda. Faraldurinn sem gengur aftur og aftur skapar hins vegar djúpstæð samfélagsleg og menningarleg áhrif til lengri tíma. Dauðadansinn og óhugnanlegar áminningar um dauðans óvissa tíma skutu upp kolli í listum og bókmenntum eftir að plágan festi sig í sessi sem endurtekningarstef í evrópskum samfélögum.

Kýlapestin gekk tvisvar yfir á Íslandi á 15. öld með hörmulegum afleiðingum fyrir samfélagið en langtímaáhrif plágunnar á íslenska menningu voru ekki eins afgerandi og í mörgum öðrum samfélögum í Norður-Evrópu. Eins og margir aðrir smitsjúkdómar varð kýlapestin aldrei landlæg hérlendis og aðgerðir yfirvalda í erlendum hafnarborgum dugðu til þess að koma í veg fyrir að kýlapestin bærist til Íslands á 16., 17. og 18. öld. Í greininni eru færð rök fyrir því að bólusóttin hafi orðið að menningarlegu ígildi kýlapestarinnar hérlendis. Sjúkdómurinn barst hingað öðru hvoru á árnýöld en náði ekki fótfestu frekur en kýlapestin. Víðast hvar í Evrópu hafði bólusótt orðið að stórhættulegum en algengum barnasjúkdómi sem varð tiltölulega fáum fullorðnum einstaklingum að aldurstila. Óregluleg koma bólusóttarinnar til Íslands boðaði aftur á móti skæða faraldra sem gengu hratt yfir en skildu þúsundir eftir í valnum.

Míasma-kenningin hafði mikil áhrif á faraldurslýsingar í íslenskum annálum síðari alda. Samkvæmt míasma-kenningunni barst smit í formi sóttkveikju sem átti upptök sín í mengun sem dreifðist út í loftinu. Plágan tekur á sig fuglsham í Biskupaannálum Jóns Egilssonar en í öðrum annálum birtist míasma í sambærilegri mynd og í faraldurslýsingum frá meginlandi Evrópu: hættulegar og bráðsmitandi eiturgufur sem skynja má með áþreifanlegum hætti. Faraldurinn kemur þó alltaf að utan og áberandi er í annálum að sóttkveikjan berst undantekningarlaust frá útlöndum en ekki úr hérlendri stækju. Krafan um að einangra kerfisbundið smitaða eða útsetta einstaklinga frá heilbrigðum í faröldrum finnst aftur á móti ekki í íslenskum heimildum frá þessum tíma. Svo virðist sem litið hafi verið á dreifingu aðkomusóttkveikjunnar sem óhjákvæmilega og að fátt gæti stöðvað gang faraldra eftir að sýktur farangur eða einstaklingur kom í land.