Search results

Allt frá fyrstu öldum byggðar hér á landi hefur æðarfugl verið til mikilla nytja. Egg fuglsins hafa verið tekin alla tíð og veiðar á fuglinum voru stundaðar lengi framan af. Það var ekki fyrr en árið 1847 sem æðarfugl var friðaður fyrir allri veiði, fyrst allra fuglategunda. Friðun æðarfugls byggir reyndar á öðrum nytjum, nefnilega dúntekju, en frá 17. öld, eftir að Íslendingar lærðu að hreinsa dún, hefur æðardúnn verið verðmæt útflutningsvara. Í þessari grein er sjónum beint að nytjasambandi manns og æðarfugls út frá pósthúmanísku sjónarhorni. Horft er til þeirrar efnismenningar sem hefur skapast í gagnvirku sambandi manns og æðar. Fjallað er um tengsl æðarræktar og friðunar æðarfuglsins, sem og það fordæmi sem sett var með friðun fuglsins fyrir verndun fugla af öðrum tegundum. Með þessu er leidd í ljós sú gerendahæfni sem æðarfuglinn hefur haft við þróun fuglaverndar hér á landi. Í hnotskurn sýnir þetta dæmi hvernig gerendatengsl í samskiptum manna og náttúru eru til muna flóknari en oftast er álitið.

Í þessari grein er fjallað um þverfaglega rannsókn á fagurferðilegu gildi landslags sem unnin er á sviði umhverfishugvísinda. Til að varpa ljósi á samhengi og aðdraganda þeirrar rannsóknar er í fyrstu rakin saga landslagsrannsókna á Íslandi frá aldamótunum 2000, en frá þeim tíma hefur hugtakið landslag fest sig í sessi sem eitt af þeim viðmiðum sem horfa þarf til í ákvörðunum er varða skipulagsmál og landnýtingu. Innan háskólasamfélagsins og á verkfræðistofum hefur markvisst verið unnið að því að þróa aðferðir sem þjóna þeim tilgangi, en nokkuð hefur skort á samtal þar á milli, sem og sameiginlegan hugtakaskilning. Í þeirri rannsókn sem hér er fjallað um er þróuð ný aðferðafræði sem byggir á þeim hugtakaskilningi sem höfundar hafa leitt fram með fyrirbærafræðilegri nálgun innan heimspeki og mannvistarlandfræði. Hér eru dregnir fram valdir þættir hins fagurferðilega gildis og um þá fjallað í ljósi kenninga í náttúrufagurfræði, en umfjöllunin er angi stærri rannsóknar sem unnin var fyrir faghóp I í Rammaáætlun. Með þessari grein er varpað ljósi á gildi rannsókna á sviði umhverfishugvísinda þegar kemur að stjórnsýslulegum ákvörðunum er varða umhverfismál.

Þegar árekstrar koma upp í sambúð dýra og manna er nauðsynlegt að skoða vel þær forsendur sem að baki liggja. Í greininni er fjallað um þær deilur sem sprottið hafa upp á síðustu árum um alfriðun álftarinnar og tengjast aukinni kornrækt. Í upphafi er gerð stutt grein fyrir nýlegum nálgunum sem tengjast auknum áhuga á sambandi dýra og manna í hugvísindum. Í stað þess að skoða dýr sem óvirka þolendur eða jafnvel vélar, eins og algengt hefur verið um aldir, er nú lögð áhersla á gerendahæfni þeirra og gagnvirk tengsl við umhverfi sitt. Þau eru virkir þátttakendur í lífpólitík hvers tíma. Friðun tegunda er eitt birtingarform slíkrar lífpólitíkur, sem auk líffræðilegrar vitneskju snýst ævinlega um margvísleg gildi og hrif. Friðunarsaga álftarinnar er að því búnu rakin. Ýmsar fornar heimildir og lagaákvæði vitna um mikilvægi hennar sem nytjafugls á fyrstu öldum Íslandsbyggðar. Álftin hafði enn fremur margþætta menningarlega þýðingu í gegnum aldirnar. Þegar fyrsta almenna löggjöf um friðun fugla kom til sögu á nítjándu öld var þó ekki horft sérstaklega til álfta, enda fuglinn enn veiddur að einhverju marki. Nytja- og friðunarsjónarmið tókust á í rökræðum um álftina, sem var loks tekin í hóp alfriðaðra fugla árið 1913. Á síðustu áratugum tuttugustu aldar jókst kornrækt verulega í sveitum landsins. Jafnframt hefur álftum fjölgað og raddir hafa heyrst meðal bænda um að aflétta beri friðun fuglsins. Í rannsókn höfunda á Suðurlandi voru tekin eigindleg ítarviðtöl við níu kornbændur til að varpa skýrara ljósi á sambúð bænda og álfta. Reynsla þeirra og viðhorf voru með ýmsu móti. Flestir töldu álftir vera skynugar skepnur og viðurkenndu gerendahæfni þeirra. Hins vegar töldu þeir almennt ekki að fuglinn hefði sérstakt gildi sökum fegurðar. Flestir töldu að breyta þyrfti ákvæðum um alfriðun álfta. Ábyrgð á þeim árekstrum sem upp hafa komið var oftast varpað á fuglinn. Að rætur árekstranna mætti rekja til athafna þeirra sjálfra var almennt ekki ofarlega í huga bændanna. Í heild sýnir sagan af samskiptum manna og álfta vel hinar flóknu sögulegu rætur og menningarlegu forsendur sem vernd dýrategunda byggir jafnan á. Rannsóknir af þessu tagi, sem nýta kenningar og aðferðir umhverfishugvísinda, eru mikilvægar til að auka skilning á lífpólitík náttúruverndar.