Search results

Greinin er framlag til rannsókna á vinnulöggjöf á Íslandi. Með tilskipun konungs um lausamenn frá 19. febrúar 1783 var afnumin sú heimild húsagatilskipunar frá 1746 að einstaklingar sem ættu tiltekna lágmarkseign gætu unnið fyrir sér án þess að vera vistráðnir hjá bændum. Reyndar var enn gert ráð fyrir því að hægt væri, gegn ströngum skilmálum, að fá tímabundið leyfi hjá sýslumönnum til að vera í lausamennsku, einkum við sjávarsíðuna. Í greininni er rakin umræða embættismanna um þetta málefni á áttunda áratug 18. aldar og grafist fyrir um það hvernig tilskipunin sjálf varð til í samhengi við aðra löggjöf sem laut að því að hafa hemil á íslenskri alþýðu. Í viðauka eru gefnir út lykiltextar, þar á meðal tilskipunin sjálf á dönsku og í tveimur samtíðarþýðingum á íslensku. Ljóst má vera að löglegir lausamenn voru sárafáir, bæði áður en tilskipunin tók gildi og næstu áratugina, en þeim mun fleiri voru þeir einstaklingar, einkum karlar, sem vildu vera lausir en máttu það ekki samkvæmt lögum. Yfirvöld gerðu hvað þau gátu til að hemja slík tilþrif en höfðu sjaldnast erindi sem erfiði. Helsta niðurstaða greinarinnar er að lausamennskutilskipunin 1783 hafi litlu breytt á vinnumarkaði og að áhrif hennar á atvinnuhætti landsmanna og efnahag landsins hafi verið ofmetin.

Um aldir hafa Íslendingar stundað veiðar á hákarli (Somniosus microcephalus) – og um aldir hefur hákarlinn sett mark sitt á vinnu Íslendinga á hafi úti. Í þessum skrifum er fjallað um veiðitengt samband íslenskra hákarlamanna við hafið og hákarlinn út frá sjónarhorni hákarlamanna er stunduðu hákarlaveiðar á 19.–21. öld. Áhersla er lögð á að greina þau tengsl og þá þekkingu sem hákarlamenn öðluðust á hafinu og hákarlinum við hákarlaveiðar. Rýnt er í breytingar á veiðitengdu sambandi hákarlamanna og hákarla með hliðsjón af tæknivæðingu íslenska báta- og skipaflotans og breyttri nýtingu á hákarlinum. Í skrifunum er einkum og sérílagi stuðst við endurminningaskrif manna sem stunduðu hákarlaveiðar á opnum bátum og skútum á 19. öld og öndverðri 20. öld, sem og sagnfræðiviðtöl sem ég tók við hákarlamenn sem stundað hafa hákarlaveiðar á vélbátum á 20. og 21. öldinni. Skrifin varpa ljósi á gerendahæfni hafsins, hákarlsins og hákarlamannsins í sögu hákarlaveiða við Ísland.

Í lok árs 1885 bárust þrettán einstaklingum, níu körlum og fjórum konum, bréf frá hreppsnefnd Súðavíkurhrepps við Ísafjarðardjúp þar sem þeim var gert að flytja burt úr hreppnum á næstu fardögum ásamt fjölskyldum sínum. Þetta fólk átti það sameiginlegt að vera utansveitarfólk sem hafði sest að í hreppnum og hafið þar hús- eða þurrabúðarmennsku án þess að hafa fengið tilskilin leyfi frá yfirvöldum. Í bréfi hreppsnefndarinnar kemur fram að nefndin taldi búsetu fólksins í hreppnum brjóta gegn tilskipun um lausamenn og húsmenn frá 1863 og því réðist nefndin í þær aðgerðir að vísa fólkinu burtu úr Súðavíkurhreppi. Í greininni er þessi brottrekstur hreppsnefndar Súðavíkurhrepps á ólöglegu hús- og þurrabúðarfólki skoðaður frá nokkrum hliðum. Í fyrsta lagi verður sjónum beint að umræðu Alþingis um þurrabúðarmenn og þeim viðhorfum sem birtust meðal þingmanna og á síðum tímarita í aðdraganda þess að breytingar voru gerðar á lögum um þurrabúðarmenn árið 1888. Þá er sjónum beint að ástæðum þess að hreppsnefnd Súðavíkurhrepps vísaði þessu fólki burtu úr hreppnum og viðbrögðum þeirra einstaklinga sem svöruðu bréfi nefndarinnar.

Hér er fjallað um stjórnunarkenningar Guðmundar Finnbogason, heimspekings og sálfræðings, eins og þær koma fram í ritunum Vit og strit frá árinu 1915 og Vinnan frá 1917. Markmiðið er að setja íslenska stjórnunarkenningu í samhengi við sögu stjórnunarfræða og skilja betur samband tímakenninga og stjórnunar. Hér er stuðst við útgefna texta frá því tímabili sem Guðmundur setur fram hugmyndir sínar og þær skoðaðar út frá samtímahugmyndum og kenningum um þróun stjórnunarhugsunar. Sérstakur gaumur er gefinn að framsetningu á upplifun af tíma, náttúrutíma og takti, en sjá má af efnistökum Guðmundar að hann er opinn fyrir ólíkum áhrifum eigin reynslu, heimspeki og bókmennta í aðferðafræði sinni og hugsun. Helstu niðurstöður lestursins eru að fyrstu íslensku stjórnunarkenningarnar í upphafi tuttugustu aldar eru settar fram með hliðsjón af nýjum rannsóknum og fanga jafnframt þær andstæðu hugmyndir sem hafa haft áhrif á stjórnunarfræði á síðustu öld. Eins er hægt að greina mun á milli bókanna tveggja, eins konar þróun kenninga Guðmundar um vinnuvísindi, þar sem inntakið tekur á sig aðar myndir en boðberar vísindalegrar stjórnunar sáu fyrir sér. Greinin er framlag til sögu
íslenskra vinnuvísinda, stjórnunarfræða og skilnings á tíma sem viðfangi stjórnunar og stjórnunarhugsunnar.

Í þessari grein er sjónum beint að sögu einstæðra mæðra sem gerðust ráðskonur í sveit á síðari hluta 20. aldar. Greinin byggir á viðtölum sem tekin voru við fyrrum ráðskonur, í því skyni að miðla sjónarhorni kvennanna sjálfra. Rýnt er í ástæðurnar að baki því hvers vegna konur réðu sig í ráðskonuvist á sveitaheimili á þessu tímabili Íslandssögunnar, sem einkenndist af sívaxandi sókn kvenna á vinnumarkaðinn og mikilli uppbyggingu velferðarkerfisins. Fjallað er um hvernig ráðskonustarfið þjónaði sem hálfgildings félagslegt úrræði fyrir einstæðar mæður sem voru á hrakhólum í efnahagslegu og atvinnulegu tilliti – úrræði sem gagnaðist mörgum einstæðum mæðrum vel en var engu að síður brigðult líkt og sögur þeirra sýna.

Markmið þessarar greinar er tvíþætt. Fyrst rýnum við í nýleg skrif um vinnusögu í því skyni að endurskoða og útvíkka greinina. Á grundvelli þessarar endurskoðunar verður leitast við að smíða empírískan greiningar- og aðferðaramma utan um rannsóknir á vinnutengslum og endurskilgreina samtímaleg málefni á borð við óvissu, "nútímaþrælahald", félagslegt óréttlæti og ósjálfstæði. Ef litið er svo á að vinnutengsl séu í grundvallaratriðum marghátta og samtvinnuð, að ólík vinnutengsl þrífist samtímis og skarist í tímans rás, er það mat okkar að rannsóknarsviðið öðlist annars konar undirstöðu og að slíkt sé nauðsynlegt til skilnings á yfirgripsmeiri, félagslegum ferlum. Með þetta að leiðarljósi leggjum við fram gagnkvæma nálgun á vinnutengsl og starfsreynslu sem er staðsett í sínu sögulega samhengi og nær þvert á tímabil. Jafnframt verða þrjár mögulegar rannsóknaraðferðir kannaðar: Greining á sögulegri merkingarfræði vinnutengsla, ítarleg athugun á þvingun og söguleg rannsókn á tengslum óvissu og sveigjanleika.

Greinin sem hér birtist fjallar um táknmálstúlkun og áhrif undirbúnings á gæði táknmálstúlkunar. Sérstaklega er fjallað um hvernig táknmálstúlkar undirbúa sig fyrir verkefni sín og hvað þeir telja sig þurfa að undirbúa öðru fremur. Þátttakendur í rannsókninni voru starfandi táknmálstúlkar á Íslandi. Rannsóknin var unnin með blönduðum rannsóknaraðferðum, þar sem nýtt voru viðtöl, þátttökuathuganir og spurningakönnun, auk þess sem hluti þátttakenda tók þátt í sérhönnuðu túlkunarprófi. Prófið var framkvæmt til að ná fram tölfræðilegum upplýsingum um áhrif undirbúnings á táknmálstúlkun og fá túlkana sjálfa til að lýsa undirbúningi sínum og greina þætti sem mikilvægt er að undirbúa fyrir túlkun.

Niðurstöður rannsóknarinnar varpa ljósi á að undirbúningur bæði eykur skilning túlkanna á umræðuefninu sem túlka á og auðveldar þeim framsetningu túlkunarinnar. Fjallað er almennt um undirbúning táknmálstúlka, en einnig er farið nánar í gegnum nokkur atriði sem þátttakendur segja að þurfi að hafa í huga við undirbúninginn, það er málfræðileg atriði, umræðuefni, sérstök málsnið, raddtúlkun og aðstæður. Undirbúningur gefur túlkunum tækifæri til að auka skilning sinn á því sem rætt verður um og takast á við vandamál sem upp geta komið í framsetningu túlkunarinnar. Hann varnar því einnig að þeir dragist aftur úr í túlkun sinni eða að eitthvað komi þeim á óvart. Þetta léttir á hugrænu álagi túlkanna þegar í túlkunaraðstæðurnar er komið, sem leiðir til betri túlkunar.

Kanaríeyjar hafa sögulega séð verið áfangastaður fjöldaferðamennsku, sem hefur mótað eyjarnar verulega. Þessi grein spyr af hverju fólk frá Íslandi ferðast til Kanaríeyja og hvernig það lítur á sig í því þverþjóðlega samfélagi sem fyrirfinnst á Kanaríeyjum. Að hvaða leyti skiptir íslenskt þjóðerni máli fyrir þá sem þangað sækja og við hverja samsamar fólk frá Íslandi sig? Greinin byggir á viðtölum sem tekin voru á Íslandi og á Kanaríeyjum við fólk sem hefur búsetu á Gran Canaria og Tenerife, sem og við fólk sem ferðast til eyjanna frá Íslandi til að dveljast í styttri tíma. Sýnt er fram á að langflestir frá Íslandi hafa áhuga á að dveljast á suðurhluta eyjanna tveggja þar sem innviðir miða fyrst og fremst að því að þjónusta og mæta þörfum fólks frá Norður-Evrópu sem eru lífstílsfarendur eða ferðafólk. Bent er á að þrátt fyrir að á yfirborðinu sé fólk frá Íslandi að sækja í svipaða hluti – sól og strönd sem og oft nálægð við aðra Íslendinga – eru aðstæður þó ólíkar sem tengist m.a. efnahag, heilsu og ólíkum aðstæðum og sjálfsmynd einstaklinga. Í víðara samhengi dregur greinin athygli að ferðum Íslendinga út frá ferðaþjónustu sem hnattræns fyrirbæris sem mótar á margflókin hátt staði, sjálfsmynd, sögu og líf fólks sem
þar býr.

Fræðimenn sem hafa fengist við heimspekisögu síðustu áratugi hafa margir áréttað mikilvægi þess að leita skilnings á viðfangsefni sínu svo sem kostur er á forsendum þess tíma sem um er fjallað en ekki (aðeins) á forsendum þess tíma sem fræðimennirnir sjálfir tilheyra. Þannig yrði skilningurinn dýpri. Hér verður tekið dæmi af umfjöllun fræðimanna um kenningar nokkurra grískra fornaldarheimspekinga um angurleysi (ataraxía). Fyrst eru kenningarnar raktar og skýrðar. Þá eru helstu viðbrögð fræðimanna við þessum kenningum skoðuð. Þessi viðbrögð afhjúpa viðhorf um hvað eiginleg heimspeki sé, að minnsta kosti eiginleg fornaldarheimspeki. Viðbrögðin einkennast annað hvort af neikvæðum gildisdómum, því ekki sé um eiginlega heimspeki að ræða, eða tilraunum til að skýra burt vitnisburðinn, því hann samræmist ekki eiginlegri heimspeki. Hvort tveggja skekkir skilning okkar á viðfangsefninu.

Fræðimenn hafa rannsakað "ástandið" – samneyti íslenskra kvenna við erlenda hermenn á árum síðari heimsstyrjaldar og viðbrögð samfélagsins við því – frá margvíslegum sjónarhornum. Rík áhersla hefur verið lögð á að skoða hvernig hugmyndir um kyngervi og þjóðerni fléttuðust saman en konur voru álitnar hafa mikilvægt hlutverk við varðveislu íslensks þjóðernis, sem þær brugðust með því að leggja lag sitt við erlenda karlmenn. Í þessari grein er sjónum beint að málflutningi kvenna í ástandsumræðunni og skoðaðar birtingarmyndir samstöðu og ágreinings þeirra á milli en margar þessara kvenna voru áberandi innan kvennahreyfingarinnar. Skoðað er hvernig íslenskar konur töluðu um og gagnrýndu tvöfalt siðgæði á fyrri hluta 20. aldar, með sérstakri áherslu á hernámsárin, og málflutningur þeirra settur í alþjóðlegt samhengi. Þar á meðal er stuðst við skjöl úr fórum kvenréttindakonunnar Laufeyjar Valdimarsdóttur sem ekki hafa verið nýtt áður, þar sem hún setti fram afdráttarlausa og opinskáa gagnrýni á viðbrögð íslensks samfélags við samskiptum kvenna og hermanna.

Í greininni er fjallað um Sögu af fjórum kaupmönnum sem heyrir til svonefndra almúgabóka og var þýdd yfir á íslensku á 17. öld. Sagan fjallar um kaupmenn sem veðja um trúlyndi eiginkonu eins þeirra. Söguefnið um kaupmennina og konuna, sem reynist vera saklaus, er útbreitt um Evrópu og kemur meðal annars fyrir hjá Giovanni Boccaccio sem nýtti sér það í Decameron, og hjá William Shakespeare sem studdist við það í verki sínu The Tragedie of Cymbeline. Í umfjölluninni er söguefnið skoðað í víðu samhengi og í upphafi er athyglinni beint að þróun þess í Evrópu. Eftir það er fjallað um íslensku þýðinguna sérstaklega og varðveislu hennar. Að lokum er sagan greind með áherslu á þema hennar og boðskap og leitast er við að draga fram og varpa ljósi á hugmyndir um stöðu kvenna fyrr á öldum. Einkum og sér í lagi er þó spurt hvaða erindi sagan gæti hafa átt til íslenskra áheyrenda á 17. öld og þann tíma sem hún naut vinsælda og hvernig lesendur hennar og áheyrendur gætu hafa lesið í og túlkað þau gildi sem þar eru dregin fram.

Sautjánda öldin er mikilvægt skeið í mótun persónunnar Grýlu en það er fyrst á þessum tíma sem íslensk skáld fara að yrkja Grýlukvæði um ferðir óvættarinnar um landið. Kynseginleiki Grýlu er í brennidepli en greinin tekur upp þráðinn frá grein eftir Yelenu Sesselju Helgadóttur sem færir rök fyrir því að Grýla gæti hafa verið karlkyns vera á miðöldum sem þekktist víðar á Norður-Atlantshafssvæðinu en breytti um kyn á Íslandi. Grýlukvæði 17. aldar renna stoðum undir kenninguna um að kyn Grýlu hafi verið að einhverju leyti flæðandi. Hegðun persónunnar á 17. öld er karllægri og mun minni áhersla er lögð á móðurhlutverk hennar í elstu Grýlukvæðunum en í yngri skrifum. Túlkun Grýluljóða á Grýlu sem "tvítólaðri" stendur þó upp úr enda afar sjaldgæft að finna eins ótvíræð dæmi frá árnýöld um veru sem er utan kynjatvíhyggjunnar. Rætt er um siðferðislega glæpavæðingu hinseginleika og kynseginleika í Evrópu á árnýöld en þráhyggja við að skilgreina líkamleg og andleg endamörk kynjanna er að mörgu leyti arftaki þess í dag.

Flest skáld sem yrkja (eða sem eru eignuð) Grýlukvæði á 17. öld og byrjun þeirrar 18. koma úr röðum presta, meðal annars Bjarni Gissurarson í Þingmúla í Skriðdal (1621–1712) sem hefur verið bendlaður við Grýluljóð. Gagnrýnisraddir um skaðleg áhrif Grýlutrúar á börnum heyrast þó einnig úr þeim búðum og fara vaxandi á 18. öld þegar Grýlutrú er í auknu mæli tengd við hjátrú kerlinga sem miðla sögum um óvættir til barna. Sjónum er þannig beint að flóknum þætti kirkjunnar á 17. og 18. öld í að skapa þá Grýlu sem við þekkjum í dag. Jafnvel þótt þessi kveðskapur teljist ekki trúarlegur í neinum skilningi liggur ljóst fyrir að skopskyn skáldprestanna styður markmið þeirra um að efla guðrækni leikmanna og sér í lagi barna. Grýla og hennar hyski hafa skýran félagslegan tilgang í Grýlukvæðum árnýaldar sem andstæðingar trúarmenningar en sem "andprestur" gegnir hún öfugu eftirlitshlutverki í samfélaginu. Því er athyglisvert að sjá að kynjun Grýlu á 21. öld er að mörgu leyti sterkari en á 17. öld þegar ákveðið rými virðist enn vera til staðar fyrir kynóræðni óvætta.

Sálmabók íslensku kirkjunnar kom út árið 2022 og leysti af hólmi samnefnda sálmabók frá árinu 1972. Í þessari grein verður rýnt í myndmál sálmabókarinnar og spurt hvar finna megi merki um móðurlíkamann, hvernig forn tákn Maríu séu notuð í sálmabókinni og hvers konar kynhlutverk þyki sæma kirkjulist og safnaðarsöng í samtímanum. Á síðustu áratugum hafa áhrifamestu Maríutúlkanir á Íslandi sprottið fram í myndlist Kristínar Gunnlaugsdóttur. Umfjöllunin í greininni einskorðast við þau verk Kristínar sem flokka má sem kirkjulist, það er listaverk sem staðsett eru í kirkjum, kapellum og helgum stöðum þar sem fjölbreytt kirkjustarf fer fram. Með því að tengja saman "sálmabók" og "sköp" í titli greinar nýtir greinin orðaleik Kristínar og kannar hvers konar sköpum sé miðlað í sálmabókinni og hvaða kynhlutverk liggi þar að baki. Í orðaleiknum felst einnig sú áhersla að sálmabók sé ritstýrt sköpunarverk með kynjaðan boðskap til síns samtíma.